Poradnik dla rodziców

Dziewiętnastowieczna poezja dla dzieci miała charakter dydaktyczny – poeta czuł się przede wszystkim pedagogiem. Jeden z twórców polskiej oryginalnej literatury dla dzieci Stanisław Jachowicz tak pisał we wstępie do własnego zbioru Powiastki i bajki: „[...] bajka nauczy, bajka w pamięci zostanie; z pamięci przejdzie do serca, z serca w życie praktyczne i wyda owoc, owoc pożyteczny”. Każdy z jego wierszy kończy się zatem czytelnym morałem: Andzia nie posłuchała mamy, więc... „ukłuła sie i płakała”; Zosia nie zszyła małej dziurki, więc wieczorem dziura już była tak duża, że sukienkę trzeba było wyrzucić; Pan Kotek rozchorował się, bo za dużo zjadł, więc „od łakomstawa strzeż was, Boże”...itd, itd. A warto zauważyć, że Jachowicz, znakomity na owe czasy pedagog, próbował stworzyć nowoczesny model dydaktyczny, uwzględniający potrzeby dziecięcego odbiorcy. Już samo tworzenie literatury specjalnie na użytek dzieci było w początkach XIX wieku pewnym novum, zakładało bowiem, że dziecko jest godnym jej odbiorcą, a nie tylko niedoskonałym, wczesnym stadium człowieka. Mimo wszystko jednak rola dziecka wobec dorosłych jawi się w wierszach tego czasu jako zdecydowanie bierna i podporządkowana, a więc – w co nikt dzisiaj już nie wątpi – niezgodna z żywo reagującą na otaczający świat jego naturą. Potwierdzeniem tego faktu mogą być używane przez twórcę formy językowe: nie rusz, zaszyj, nie płacz, a więc formy trybu rozkazującego, które podkreślają, jak bardzo poeta jest przekonany o swej nadrządnej roli wychowawcy. Podobnie widoczna w tych wierszach aksjologia – najważniejszą cechą, która podlega ocenie, jest posłuszeństwo. Jeśli dziecko jest posłuszne, może się spodziewać nagrody, jeśli nie – czeka je kara. Pojawiają się wprawdzie i wielkie wartości, na przykład miłosierdzie, dobroć, odpowiedzialność oraz grzeczność jako stosowność zachowań, ale zazwyczaj ich nośnikiem jest świat dorosłych, sam w sobie stanowiący wartość wobec niedoskonałego świata dziecka. Dziecko zaś jest przede wszystkim pouczane.

Nierozstrzygniętą, pewnie na zawsze, pozostanie kwestia, czy doktor Heinrich Hoffmann, twórca słynnego Struwwelpetera, który napisał swoje dzieło dla trzyletniego synka jako prezent pod choinkę, z powagą traktował zawarte w wierszykach groźby, niezwykle wyraziste, bo poparte robiącymi wrażenie, dosłownymi ilustracjami. Najprawdopodobniej jako lekarz psychiatra i zarazem ojciec straszonego dziecka zdawał sobie jednak sprawę z tego, że absurdalne okrucieństwo proponowanych kar, z jakimi mają się spotkać nieposłuszne dzieci (słynne obcięcie paluszków czy spłonięcie bawiącej się zapałkami dziewczynki), pozwoli młodemu odbiorcy zachować odpowiedni dystans, a zarazem dzięki wspomnianej wyrazistości pozwoli na zawsze związać przyczynę ze skutkiem, a więc nieposłuszeństwo z karą. Nie na darmo był przecież także znanym satyrykiem. Niezależnie od toczących się sporów (mówiło się nawet o wpływie Struwwelpetera i baśni braci Grimmów na okrucieństwo nazistowskich ideologów i praktyków), dla współczesnych dzieci ta książeczka ma wciąż pociągający wdzięk absurdu, niczym czarny angielski humor wierszyków A.A. Milne’a czy Edwarda Leara. W Polsce znane jest tzw. czwarte wydanie petersburskie Struwwelpetera z roku 1858 z dwoma tytułami na okładce: Staś Straszydło od wiersza tytułowego i Złota róśzczka. Drugi tytuł, mocniej osadzony w polskiej świadomości, najprawdopodoobniej stanowi nawiązanie do powszechnie znanego w wieku XIX wiersza zamieszczanego w elementarzach, bedącego wyrazem popularnej pedagogiki rózgi i pasa:

Różdżką Duch Święty złe dziatki bić radzi,
Różdżka bynajmniej zdrowiu nie zawadzi. (...)

Wspominając o dziewiętnastowiecznym modelu wychowania, nie sposób pominąć tak ważnego w polskich domach i szkołach wątku patriotycznego. Chociaż wydawać by się mogło, że postawy patriotyczne nie mogą się w pełni realizować w okresie wczesnego dzieciństwa, to jednak pewne zabiegi poetyckie wskazują, że próbowano je kształtować już od pierwszych lat życia. Niech już w kołysce marzy zuchwale / o dawnej sławie, o przyszłej chwale – pisał Władysław Bełza, autor przekazywanego z pokolenia na pokolenie Katechizmu dziecka polskiego, wydanego po raz pierwszy w roku 1899. Przy pomocy Katechizmu, wiersza w formie pytań i odpowiedzi, młodzi Polacy od ponad stu lat uczą się podstawowych prawd o sobie i o Polsce, nie wiedząc nawet, że wierszyk nie jest anonimowy, a ma swojego, popularnego niegdyś, twórcę.

Choć obecnie dość powszechną praktyką stało się krytykowanie nacechowanych sentymentalną nutą dziecięcych wierszy Marii Konopnickiej, to jednak należy pamiętać, że to właśnie Maria Konopnicka swoją twórczością, świadomie zakładającą partnerstwo z małym odbiorcą, spowodowała wielki przełom w literaturze, w tym – w poezji dla dzieci, o czym świadczą chociażby cytowane nieraz słowa poetki: „Nie przychodzę ani uczyć dzieci, ani też ich bawić. Przychodzę śpiewać z nimi.” (cdn)

Ewa Gruda, Muzeum Książki Dziecięcej

Pierwszym kontaktem dziecka ze sztuką – z pieśnią, poezją i baśnią są kołysanki. Poznawanie tego zaczarowanego świata artystycznych doznań odbywa się w bezpiecznym otoczeniu matczynych ramion i „ledwo rozpoznawanych, ale już niosących poczucie ładu” domowych odgłosów. Wyróżnikami kołysanek są stałe motywy słowne związane z czynnością usypiania: Aaaa..., Uśnijże mi, uśnij, Kołysz mi się, kołysz, Lulajże, lulajże..., Nie piej, kurku, nie piej... Kołysanki mają charakter wierszy melicznych, czyli pieśniowych, muzycznych. Tę śpiewność tworzą np. różnego rodzaju powtórzenia, a wśród nich: refreny: "Baj, baj, baj kaftan krasny ma, baj, a baj na skrzypeczkach gra" [wiersz Kazimiery Iłłakowiczówny Baj], aliteracje (powtórzenia tych samych liter i sylab na początku wyrazów w wersie, w kolejnych wersach lub w zdaniu): "Uśnijże mi uśnij, albo mi urośnij", anafory (powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych fragmentów wypowiedzi): "Gdzie się jasny ogień pali (...) / Gdzie chałupka najcieplejsza (...) / Gdzie dziecina najmilejsza (...)".

Najczęściej, jak w cytowanym powyżej tekście ludowym Chodził Senek i Drzemota, w jednej kołysance znajdują zastosowanie różne środki literackie wzmacniające śpiewny charakter utworu.

W polskiej literarturze dla dzieci mamy znakomitych twórców wierszy kołysankowych. Obok Marii Konopnickiej, Janiny Porazińskiej, Kazimiery Iłłakowiczówny, kołysanki mają w swym dorobku: Hanna Januszewska, Ewa Szelburg-Zarembina, Józef Czechowicz, Tadeusz Kubiak, Józef Ratajczak, Danuta Wawiłow, a z poetów współczesnych Joanna Kulmowa, Dorota Gellner, Zofia Beszczyńska, Julian Kornhauser.

W twórczości Józefa Czechowicza (1903-1939) kierowanej do dzieci wręcz przeważa nurt kołysankowy, wiersze meliczne, nawiązujące swą muzycznością do folkloru. W latach 60. ukazało się kilka tomików jego wierszy dziecięcych: Bawię braciszka, Jak groch wędrował, Jesień, Srebrne nitki, Wiersze dla dzieci. W roku 1984 Wydawnictwo Lubelskie wydało Sny szczęśliwe, tomik pięknie ilustrowany przez Józefa Wilkonia, zawierający najlepsze wiersze dla dzieci autorstwa tego poety. Przytoczmy bodajże najsławniejszy, będący ukoronowaniem Czechowiczowskiej dziecięcej liryki, gdzie podmiot liryczny buduje cały metaforyczny świat fikcji:

Dawno już ucichł / złoty kogucik / i królik biały kwiatów nie depcze.
Ogromna Wisła / pod niebo wyszła, / z gwiazdami szepcze...
Gliniany konik / wszedł za wazonik, / by sie spokojnie zdrzemnąć do świtu.
Synku maluśki, / do swej poduszki / i ty się przytul...

Jak widzimy, elementami stworzonej metafory dzieciństwa są zabawki, z którymi kontrastuje upersonifikowana, ogromna Wisła szepcząca z gwiazdami – element nieco straszny, upewniający dziecko, że powinno pozostać w bezpiecznym świecie dziecięcego pokoju.

W zminiaturyzowany świat dziecka często prowadzi nas poezja Czesława Janczarskiego, niezapomnianego twórcy Misia Uszatka i wieloletniego redaktora naczelnego czasopisma "Miś", przed wojną związanego z grupą poetycką Józefa Czechowicza:

Krasnalek malutki / mieszka pod podłogą /
Zbiera okruszyny / pod stołową nogą.
A dla kogo krasnal / zbiera okruszyny?
Powiem wam w sekrecie / dla mysiej rodziny.

Wróćmy jednak do wierszy kołysankowych i zatrzymajmy się przez chwilę w obszarze twórczości Józefa Ratajczaka (1932-1999), współtwórcy – jak pisze znawczyni poezji dziecięcej prof. A. Baluchowa - nowego typu liryki bezpośredniej, w której monolog liryczny wypowiadany jest z perspektywy dziecka. Dla najmłodszych odbiorców Ratajczak opublikował w latach 1966–1995 m.in. Zamki na lodzie, Ziarenka maku, Zima w oknie, Pokój z kukułką, Wierszyki dla Grzesia, W samo południe, Wlazł kotek na płotek, Idzie wiosna, Stajenka pełna dzieci. Oto, dla przykładu, wiersz Lato malowane:

Gdy zadymka w polu gna,/namaluję słońce, sad/
owocowe drzewa w kwiatach,/łan zielony pełen światła,/
a na tej kwitnącej kartce - /biało kwitnące akacje.
Będę lato miał i słońce,/póki farby się nie skończą.

Dostrzegamy wyraźnie w tym śpiewnym wierszu przejęcie przez dorosłego postawy dziecka malującego farbami przedstawiony świat.

Trzecim poetą, którego wiersze dla dzieci są najprawdziwszą liryką, wysoce artystyczną, a zarazem pajdialną, nawiązującą do właściwej wiekowi dziecięcemu zabawy i wykorzystującą dziecięce widzenie świata, jest Tadeusz Kubiak – poeta znany przede wszystkim jako twórca dla dorosłych – także satyryk. Żył w latach 1924-1979. Dla dzieci wydał m.in. zabiory: Gdy zapadnie noc, Cóż to za dziwy, Tańczące konie, List do Warszawy. Ukazywały się od roku 1955 przez cały okres twórczy poety. Pośmiertnie, w roku 1981 został wydany jego zbiorek Śpiewam ptakom, zilustrowany przez Gabriela Rechowicza.

Tadeusz Kubiak podejmuje w swych wierszach tematykę bliską dziecku, także – jak wyżej wspomniani poeci – otwierając jego świat na piękno przyrody i magię przygód. Podejmuje tradycję wiersza melicznego. Podobnie jak w opisanych wyżej kołysankach, występują tu liczne refreny, powtórzenia łańcuszkowe: "Taka sobie muzyczka, / taka sobie muzyczka (...)", "Kujawiaczek / kujawiaczek (...)" (z wierszy o tych samych tytułach), aliteracje: "Po zielonej, / po tęczowej, / po tej trawie pawiopiórej", anafory: "chodzą, chodzą, / gdaczą, gdaczą" – z wiersza Ptasi ogród, wyrazy dźwiękonaśladowcze "Pi, pi, pi, / pi, pi, / pi, pi, pi, pi, / pi" – Depesza.

Przytoczę dla odmiany jedną strofkę wiersza bardzo dynamicznego, w którym wyciszająca poetyka kołysankowa, właściwa dla wielu wierszy Kubiaka, została zastąpiona frazą mocno zrytmizowaną, pobudzającą raczej do aktywności niż do zaśnięcia. Ten genialny wiersz jest przykładem dziecięcego postrzegania świata i kreowania zdarzeń zgodnie z logiką zabawy:

Dosiadam polnego konika.
W rumaka się zmienia mój konik.
Pędzimy, że wiatr nas nie może
dogonić,
dogonić,
pregonić.

Wiersze wspomnianych poetów znakomicie nadają się do wspólnego czytania z dziećmi i do wspólnej zabawy: śpiewania, grania na prostych instrumentach, melorecytacji, rapowania, czytań performatywnych. Wiele z nich ukazywało się niegdyś w popularnych seriach, z których najbardziej znane to: "Poczytaj mi, Mamo" oraz "Lakierowane Książeczki dla Najmłodszych Dzieci". Wszystkie ocalały w zbiorach Muzeum Książki Dziecięcej. Najczęściej są pięknie zilustrowane przez twórców polskiej szkoły ilustracji, m.in. Bożenę Truchanowską, Teresę Wilbik, Bohdana Butenkę, Adama Kiliana, Janusza Stannego, Zdzisława Witwickiego. Popularność tych książeczek w latach od pięćdziesiątych do osiemdziesiątych ubiegłego wieku sprawiała, że dzieci miały wspólne przeżycia związane z poezją dla nich tworzoną. Od najmłodszych lat znały te same wiersze, śpiewały te same piosenki, choćby oparte na tekstach Jana Brzechwy, Wandy Chotomskiej, Doroty Gellner. O tych poetach i innych, także tworzących współcześnie, jak Chotomska i Gellner – w następnej części naszych rozważań.

Ewa Gruda, Muzeum Książki Dziecięcej

Julian Tuwim żył w latach 1894-1953. Pierwsze wiersze dla dzieci drukował w „Wiadomościach Literackich” począwszy od 1935 roku. W 1936 roku ukazała się tu słynna, tłumaczona na wiele języków i ilustrowana przez najwybitniejszych ilustratorów, Lokomotywa. Już sam fakt pierwodruku utworów dla dzieci w czołowym tygodniku literackim w Polsce był aktem nobilitacji tej literatury. Znane dzieciom i dorosłym zbiory wierszy tego poety to Lokomotywa, Rzepka, Ptasie radio, Słoń Trąbalski, Zosia Samosia i inne wierszyki, Wiersze dla dzieci oraz groteskowa opowieść Pan Maluśkiewicz i wieloryb.

W utworach dziecięcych Tuwima niezwykle ważnym elementem jest humor. Prof. Bogusław Żurakowski, do którego książki W świecie poezji dla dzieci sięgam, kiedy przy różnych okazjach (również i tej) zdarza mi się mówić lub pisać o poezji dla młodego czytelnika, jako pierwsze źródło Tuwimowskiego humoru podaje podpatrywanie świata dorosłych przez dziecko, przywołując przykład wiersza W aeroplanie, który to wiersz jest w istocie wypunktowaniem słabości babci. Ten rodzaj humoru spotykamy w dziecięcej twórczości Jana Brzechwy, gdzie również następuje przesunięcie pouczeń i kpin ku adresatom dorosłym, często ukrytym pod postaciami zwierząt, jak np. kwoka, która:

Traktowała świat z wysoka / i mówiła z przekonaniem: / "Grunt to dobre wychowanie".

Z podobną sytuacją spotykamy się w wierszach Brzechwy o niedobranych parach, jak Żuraw i czapla, Rozmawiała gęś z prosięciem, Osioł i róża czy w satyrycznym obrazku Żaba.

Tuwim ma w tym względzie mniej zacięcia satyrycznego. W odróżnieniu także od innego mistrza humoru Ludwika Jerzego Kerna, który swoje utwory dla dzieci oparł na żarcie, parodii, zabawie, niespodziance, Tuwim reprezentuje raczej typ humoru pogodnego, dobrotliwego – w ujemnych zjawiskach widzi też plusy. Zapewne dlatego, w rezultacie, jego poezja jest wyrazem akceptacji świata z jego dobrymi i nieco gorszymi (ale nie haniebnymi!) cechami. Śmiejąc się z mniej czy bardziej negatywnych cech poczciwych w gruncie rzeczy bohaterów wierszy – Słonia Trąbalskiego, rycerza Krzykalskiego, Zosi Samosi, pana Hilarego i innych – dziecięcy odbiorca dostrzega w bohaterach również jakości budzące sympatię. Pomaga mu to zaakceptować zarówno niedoskonałość własną, jak i niegroźne przywary otoczenia. Mamy tu zatem element dydaktyzmu, ale jakże subtelny. Zarówno Tuwim, jak i Brzechwa ośmieszają popularne wady i niedoskonałości, ale czynią to, nie naruszając godności dziecięcego odbiorcy. Twórczość obu poetów to doskonałe przejście od „zabawy dla dzieci” do „zabawy z dziećmi”. Wszelkie poetyckie deformacje rzeczywistości można sprowadzić do bliskiej dziecku zabawy w świat na opak czy świat z marzeń, czego wyrazem może być wiersz Tuwima Dyzio Marzyciel:

Jaka szkoda, że te obłoczki płynące / Nie są z waniliowego kremu...
A te różowe – Że to nie lody malinowe...
A te złociste, pierzaste – Że to nie stosy ciastek...
I szkoda, że całe niebo / Nie jest z tortu czekoladowego...

czy Brzechwy Na wyspach Bergamutach, gdzie:

Jest słoń z trąbami dwiema / I tylko... wysp tych nie ma.

Z kolei znakomitym przykładem humoru opartego na wyliczeniach i nagromadzeniach, tworzących nie tylko klimat dziecięcej magicznej zabawy w wyliczanki, ale też klimat surrealistycznej sennej przygody, jest oczywiście Lokomotywa Juliana Tuwima. W wierszu, obok obrazu trochę nierzeczywistej, onirycznej lokomotywy, ważny jest rytm, który wręcz wciąga do zabawy. Oparty jest na powtórzeniach, zarówno słów i zwrotów, jak i wyrazów dźwiękonaśladowczych: tak to to, tak to to, tak to to tak to to. Podobnie jest w Ptasim radiu: Radio, radijo, dijo, ijo, tijo, trijo... itd. i w wielu innych wierszach dla dzieci autora Słopiewni.

Cóż można w kilku słowach powiedzieć jeszcze o współtwórcy „szkoły” – Janie Brzechwie… Żył w latach 1900–1966, był z wykształcenia prawnikiem, specjalistą od prawa autorskiego, prywatnie bliskim kuzynem Bolesława Leśmiana, który poezję młodszego od siebie Jana Lesmana (Brzechwa to, jak wiemy, pseudonim) traktował z lekkim pobłażaniem. Jako twórca wierszy dla dzieci Brzechwa zadebiutował w roku 1938 zbiorem Tańcowała igła z nitką. Potem pojawiły się kolejne zbiory: Kaczka Dziwaczka, Przygody Pchły Szachrajki, Ptasie plotki, Opowiedział dzięcioł sowie, Na wyspach Bergamutach, a także wybory wierszy: Brzechwa dzieciom, Sto bajek i liczne opowieści baśniowe i fantastyczne.

Brzechwa często mówił o swoim pisarstwie dla dzieci, o tym, że tworzy wiersze z pozycji dziecka, że próbuje pamiętać, jak w dzieciństwie postrzegał świat. Mówił: „Ludzie piszący dla dzieci wznoszą lekki malowniczy most, po którym mali czytelnicy chętnie i niepostrzeżenie przechodzą od swoich ukochanych książek do wielkiej poezji, do literatury klasycznej”. Był zarówno mistrzem słowa, jak i mistrzem poetyckiego obrazu. Nawiązując do znanych form utworów dla dzieci, takich jak bajka zwierzęca, powiastka, bajka magiczna, przekształcał je, tworząc zupełnie nowy typ utworów groteskowo-satyrycznych, niestroniących od wielowarstwowej zabawy językowej. Bogactwo językowe wierszy Brzechwy, finezja i pomysłowość zachęcają dziecko do wymyślania podobnych żartów, rozwijających językową świadomość i pragmatyczną zręczność.

Najwierniejszą i zarazem doskonałą uczennicą tych dwóch znakomitych poetów jest niedawno zmarła Wanda Chotomska, autorka wierszy, słuchowisk, widowisk teatralnych i telewizyjnych, tekstów piosenek, scenariuszy dobranocek (np. o Jacku i Agatce). Jej twórczość poetycka jest różnorodna, najczęściej jednak pozostaje w obrębie doświadczeń dziecka, bo też ono jest w jej utworach najważniejsze. Poezja Chotomskiej jest pełna humoru, radości, ciepła, optymizmu. W zakresie języka poetka operuje purnonsensem, absurdem, wykorzystuje wieloznaczność, homonimię i homofonię słów. Trawestuje przysłowia i wątki baśniowe, proponuje lubianą przez dzieci zabawę w dosłowne odczytywanie przenośni. Jej wiersze, podobnie jak utwory Tuwima i Brzechwy, pełne są nieoczekiwanych skojarzeń i zestawień. Chotomska czerpie garściami z folkloru dziecięcego, jednocześnie go wzbogacając. Takie rymowanki, jak:

Koteczek, płoteczek, / w płotku dziury. / Biały śnieżek leci z góry.
Miska pełna jest po brzeg. / Już wiem teraz, co to śnieg!

to typowe wiersze-wyliczanki, które kiedyś być może staną się własnością dzieci, ich folklorem. Utwory Wandy Chotomskiej są również bezcenne dlatego, że pokazują młodemu odbiorcy poetycką stronę codzienności. Zanim dziecko nauczy się nazywania uczuć, emocji, stosowania metafor, ma okazję poznać poezję rzeczy codziennych: przedmiotów, zwierząt, elementów najbliższego otoczenia. To znakomita edukacja literacka.

Ewa Gruda

Jak Pani ocenia poziom czytelnictwa w Polsce, szczególnie wśród dzieci, w porównaniu z innymi krajami?

To nie są zbyt optymistyczne kwestie. Podobnie jak my, dorośli Polacy, czytamy znacznie rzadziej w porównaniu chociażby z Czechami, tak samo jest z czytelnictwem wśród dzieci. Prawda jest taka – w niewielu polskich rodzinach książka jest stałym elementem każdego dnia. A przecież czytanie powinno być tak samo stałym elementem jak posiłki, mycie rąk czy używanie szczoteczki do zębów.

Dziecko od najwcześniejszych lat musi nasiąkać kojarzeniem książki z codzienną aktywnością. Bo jeśli sobie pomyślimy – „E tam, pójdzie do szkoły, to nauczy się czytać i tam mu powiedzą, że czytanie książek jestważne”, to będzie już siedem lat za późno. My musimy zaczynać czytać z niemowlętami, żeby już wtedy dziecko traktowało książkę jako nieodłączny atrybut każdego dnia. Jeśli dorośli nie czytają, to dziecko nie widzi czytających dorosłych. A pamiętajmy, że wychowujemy nie przez mówienie o tym, jakie dziecko ma być, wychowujemy przede wszystkim przez modelowanie, bo sami jesteśmy modelami, wzorami do bezwiednego, intuicyjnego naśladowania.

Zatrzymajmy się jeszcze przy wpływie czytania na rozwój dziecka. Jak istotną rolę odgrywa tu wspólna lektura?

Pomijając tworzenie się szczególnej więzi emocjonalnej, to już same korzyści z lektury, jakie dziecko odnosi we wszystkich sferach swojego rozwoju, powinny nas skłonić do regularnego czytania. Gdyby wziąć dowolny podręcznik do psychologii ogólnej, opisujący czym jest psychika, jakie procesy się na nią składają, czy podręcznik do psychologii rozwojowej, pokazujący, jak i kiedy te procesy się rozwijają, to dojdziemy do wniosku, że absolutnie każdy proces psychiczny może podlegać przyspieszeniu i ukierunkowaniu rozwoju dzięki obcowaniu z książką.

To się dzieje zaczynając od najprostszych procesów odbierania wrażeń, czyli spostrzegania w wykonaniu niemowlaka, który nie ma jeszcze na tyle siły, aby sobie łapką odwrócić kartkę w książce. Już wtedy obserwacja obrazków, ilustracji – bo przecież dla takich maluchów są książeczki złożone wyłącznie z ilustracji – jest pierwszym sposobem oddziaływania książki. Uczy spostrzegania, koncentrowania się na konturach, wychwytywania tego, co ważne.

W kolejnych latach, dzięki lekturze, dzieci będą miały możliwość uczenia się porządkowania odbieranych treści, zarówno słów, jak i ilustracji, wychwytywania tego, co w nich jest najważniejsze. Chodzi o opanowywanie umiejętności mądrej selekcji, która dla wielu z nas, dorosłych, jest dzisiaj tak bardzo trudna. A przecież żyjemy w świecie przeładowanym bodźcami i danymi. Dlatego musimy od najwcześniejszych lat uczyć się dokonywania selekcji. Oby tylko nie była to selekcja na takiej zasadzie, że im bardziej wściekły kolor, tym ja bardziej na coś zwrócę uwagę. Lektura uczy nas zwracania uwagi na to, co rzeczywiście jest ważne.

Kwestia pamięci – no ileż okazji jest do tego, żeby kontakt z książką był jednocześnie treningiem dla naszej pamięci. Przecież można wracać do treści, które były trzy strony wcześniej. Bardzo lubię celowo wprowadzać w tekst pewne zniekształcenia, rażąco niezgodne z tym, co się działo parę stron wcześniej – i czekam na reakcję dzieci. Z tego można robić świetną zabawę, ale przecież to jest trening koncentracji i działania pamięci.

A kwestia wyobraźni? Przecież nie ma innego równie efektywnego w tej kwestii medium, żaden film nie ma szansy na porównanie swojej skuteczności z książką. Jakie to jest cudowne stymulowanie wyobraźni. Bo gdy książka składa się z samych ilustracji – a proszę pamiętać, że dziś mamy książki beztekstowe też dla starszych dzieci – to ilustracje pobudzają wyobraźnię, która będzie wyrażana poprzez język. Dziecko tworzy własne historie, buduje opowieści, śledząc na kolejnych stronach, co się dzieje z bohaterami lektury.

Z drugiej strony, książka to przede wszystkim tekst, który w naszych głowach wyzwala kreowanie obrazów. Każdy z nas czytając książkę, ma swoje osobiste wizje bohaterów, scenografii, w której dzieje się akcja. I naprawdę jest wszystko jedno, czy mamy lat dwa, czy 62, bo proces wizualizacji ogarnia całe nasze życie. I proszę zobaczyć, powiedzieliśmy teraz jedynie o części procesów poznawczych.

Rozmawiał Bogusław Mazur

Często traktujemy dziecięce pytania jako zagrożenie. Boimy się rozmawiać na tematy, z którymi sami nie potrafimy się uporać. W takiej sytuacji warto sięgnąć po dobrą książkę, która w sposób artystyczny, za pomocą słów i obrazu, zgłębia istotne ludzkie problemy. W sposób przystępny, fachowy, czasami – z odrobiną humoru. Takich książek jest wiele – polskich i obcych. Najczęściej są krótkie, mają charakter książek obrazkowych, a więc można z nich skorzystać szybko, proponując dziecku wspólną lekturę i chwilę serdecznej pogawędki. Bywa, że wystarczy samo przeczytanie książki, bo nurtujący dziecko problem jest tożsamy z przeżyciami bohaterów i już w samej treści zawarte jest rozwiązanie. Bywa jednak, że książka wywoła następne pytania, poruszy małego słuchacza, otworzy go i ośmieli. Nie wyręczy nas, co prawda, ale dostarczy nam przemyśleń, a co za tym idzie ̶ materiału do rozmowy.

Nie bójmy się zatem dziecięcych pytań, a traktujmy je raczej jako podpowiedź, że już warto z maluchem na dany temat porozmawiać. To, co powinno budzić nasz niepokój, to brak pytań. Należy zastanowić się, z czym jest związany. Może z nadmiernym lękiem dziecka? Z brakiem pewności, że zostanie potraktowane poważnie? A może trauma związana z danym przeżyciem jest tak silna, że sam problem zostaje przez dziecko wyparty ze świadomości… W jednym i w drugim przypadku mamy jednak obowiązek dziecku pomóc – poznać przyczynę jego wycofania się, nawiązać rozmowę i… przygotować sobie stosik książek, które będą naszą „biblioteczką pierwszej pomocy”.

Ewa Gruda, Muzeum Książki Dziecięcej

Co zatem czynić? Na początek otworzyć umysł, następnie wyostrzyć zmysły, przymrużyć oczy i trzymając w ręku książkę, poddać ją szybkiej wiwisekcji, odpowiadając sobie na poniższe pytania:

• Czy jest dostosowana do wieku i możliwości percepcyjnych dziecka?
• Czy odpowiada na pytania, przystając do problemów i zainteresowań dziecka?
• Czy uczy i inspiruje?
• Czy prowokuje do myślenia lub zmiany perspektywy myślenia?
• Czy prowokuje do dyskusji?
• Czy zaskakuje, porusza i wyzwala emocje?
• Czy pozwala przeżyć coś, czego dziecko jeszcze nie zna, by przygotować je dając wzorce zachowań?
• Czy pozostawia miejsce na dookreślenia i swobodną interpretację?
• Czy i jak kształtuje gust literacki i artystyczny?
• Czy pozostawia niedosyt?

To lista wciąż otwarta. Pamiętajmy, że każde dziecko jest inne a na jego odbiór książki ma wpływ wiele czynników, między innymi dotychczasowe doświadczenia czytelnicze. Zatem, czym więcej wartościowej literatury dziecku podsuwamy, tym chętniej ono samo będzie po taką sięgało. Pamiętajmy również, że niezbędnym elementem dziecięcej lektury jest dorosły. To przewodnik, który jest obok, w odpowiedni sposób zachęci, odpowie na pytania i nie cofnie się przed trudnym lub ważnym tematem, jeśli lektura wywoła taką potrzebę. To przewodnik, który obserwując reakcje dziecka, uwzględni je wybierając k olejną książkę.

Agnieszka Karp-Szymańska, Czasdzieci.pl